Hoàng
đế Tự Đức (1829-1883) là ông vua hay chữ nhất triều Nguyễn, ông giỏi cả chữ Hán
lẫn chữ Nôm. Đặc biệt ông rất thích thơ
và làm nhiều thơ, để lại cho hậu thế một di sản thi ca phong phú và đồ sộ. Những lúc rãnh rỗi nhà vua thường đàm đạo thi ca với các quan đại thần. Đã
có nhiều mẫu chuyện ghi lại sự việc này, dưới đây là một trường hợp như
thế. Một hôm nhà vua cao hứng đọc một
bài thơ chữ Hán cho các đại thần nghe và bảo: Các khanh ghi lại xem có đúng ý
ta không. Các quan chuẩn bị bút lông mực
Tàu, và nhà vua đọc:
Tiêu hà tá hán khởi ư phong
Sấn nhập trùng vi nhiễu trướng trung
Bất luận huân tiêu phàn khoái lực
Hốt văn hàn tín tự tiêu vong
Các
đại thần là những người thông thuộc sử sách nên không ai quay cóp ai, đều chép
lại bằng chư Hán như sau:
Trong
đó ý các quan là:
Tiêu
Hà (蕭 何): ?-193 tcn, là thừa tướng nhà Hán
Phong (豐): Vùng đất khởi quân của
Hán Cao Tổ
Phàn Khoái (樊 噲): -189 tcn, là công thần khai quốc nhà Hán
Hàn Tín (韓 信): 229-196 tcn, là một danh tướng bách chiến
bách thắng của nhà Hán
Bài thơ trên được
dịch:
Tiêu Hà giúp Hán đất Bái Phong
Thành sự nhờ nơi tướng tài trung
Chẳng ỷ sức hơi Phàn Khoái mạnh
Nhờ tài Hàn Tín, đấng kiêu hùng
Đại
ý rằng: Tiêu Hà giúp nhà Hán ở Phong Bái, không dựa vào sức mạnh của Phàn
Khoái, chỉ cần tài năng của Hàn Tín là thành công.
Xem xong bản chép của các đại thần nhà vua
cười bảo: Các khanh chưa hiểu ý ta. Ta không nói lịch sử nhà Hán mà nói về…con
muỗi. Các quan tá hỏa nhìn nhau, hóa ra nhà vua lợi dụng tính đồng âm dị nghĩa
của chữ Hán để thử tài linh hoạt của các
đại thần. Đồng âm dị nghĩa tức là đọc
như nhau nhưng nghĩa khác nhau. Chẳng hạn:
蕭 tiêu, (trong tên Tiêu Hà): Cỏ tiêu, cỏ thơm
蕉 tiêu, (ý nhà
vua): Cây chuối
何 hà, (trong tên Tiêu Hà): Tại sao
荷 hà, (ý nhà
vua): Cây sen, đài sen
韓 hàn (trong
tên Hàn Tín)
Như vậy bài thơ
nhà vua đọc phải viết thành
Bài này đọc lên
nghe âm không khác gì bài các đại thần đã chép nhưng dịch ra thì ý khác hẳn:
Bẹ chuối, đài sen nối
cánh rung
Bay vào màn trướng quấy
lung tung
Chẳng cần phải tốn công
hun đốt
Tin lạnh vừa đưa tẩu tán
cùng.
Không những nhà vua vận dụng tuyệt giỏi tính đồng âm dị nghĩa
trong chữ Hán mà còn biết tường tận đặc tính loài muỗi là trời lạnh thì tẩu tán
chớ người ta không cần đốt lửa hun khói làm gì.
Đọc tiếp ...