TẢN MẠN VỚI BÁC LÊ NGUYỄN LƯU

Cô gái nhỏ bơi thuyền nhỏ (ảnh nét)

Chùa Hàn Sơn ở Tô Châu (bu chụp năm 2007)

Phong cảnh bên cạnh chùa Hàn Sơn ở Tô Châu (bu chụp năm 2007)

Bulukhin với bản khắc đá bài thơ Phong Kiều dạ bạc của Trương Kế
ở chùa Hàn Sơn

(Năm 2007 ở Tô Châu)

1- Học giả Lê Nguyễn Lưu cho ra đời bộ “Đường thi tuyển dịch” (1) khá đồ sộ. Sách gồm hai tập tổng cộng 1845 trang, thống kê 1049 bài thơ của 173 tác giả thơ Đường.  Mỗi bài thơ tác giả thao tác trên ba công đoạn: phiên âm từ chữ Hán ra chữ Việt, dịch xuôi, dịch thơ. Riêng Lời nói đầu và phần Tiểu luận 206 trang, chiếm gần 11,2 % số trang sách. Ở mục “Cái khó trong ngôn ngữ” (Tr 185) tác giả nhấn mạnh: “Chúng tôi muốn nói rằng việc nắm cho đúng cái mạch ý tứ của bài thơ Đường là một quá trình lao động khó khăn gian khổ, luôn luôn phải vắt óc suy nghĩ, cân nhắc, đắn đo, làm tiêu hao khá nhiều năng lượng. Không bao giờ người dịch được quyền cẩu thả, lơ là, và rất cần được người khác góp ý, phê bình, thảo luận, sửa chữa…”.  Theo phương châm vừa nêu, bác Lê Nguyễn Lưu bỏ ra nhiều trang để phê phán, nhận xét một số dịch giả,   bu tui chỉ đơn cử ra hai vị: Với Tản Đà, bác Lưu ngợi ca về tài năng dịch thuật, nhưng lại mượn lời Mai Quốc Liên  để phê phán “Tản  Đà có lần thất bại khi ông dịch bài Độ Tang (2) của Giả Đảo…Tản Đà đã đánh mất Giả Đảo…”,  Với học giả họ Trần, bác Lưu thẳng thắn đến độ thẳng thừng “ Trần Trọng Kim là một tác giả của cuốn Việt Nam văn phạm, thế mà không nắm được ngữ Pháp tiếng Hán cổ. Trong 336 bài dịch thơ đường của ông không có lấy một câu hay, lại mắc phải nhiều lỗi…”

2- Thực ra, bu tui chưa đọc hết 1049 bài thơ trong bộ Đường thi tuyển dịch của bác Lê Nguyễn Lưu nên chưa thể có nhận xét tổng quát. Thói quen của bu là chọn  tác giả nào thật nổi tiếng đọc trước, số còn lại lai rai đọc sau,  chẳng hạn với Trương Kế (vào khoảng trước sau 756 ) đọc “Phong Kiều dạ bạc”,  với Bạch Cư Dị (772-846) đọc “Trì thượng”. 

* Bu chép lại ba công đoạn dịch thuật của bác Lưu về bài Phong Kiều dạ bạc.

Nguyên văn chữ Hán       

楓橋夜泊 
月落烏啼霜滿天

江楓漁火對愁眠

姑蘇城外寒山寺

夜半鐘聲到客船

Phiên âm ra quốc ngữ

Phong Kiều dạ bạc

Nguyệt lạc ô đề sương mãn thiên

Giang phong ngư hỏa đối sầu miên

Cô Tô thành ngoại Hàn San tự

Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền

Dịch xuôi

       Trăng lặn, quạ kêu sương xuống đầy trời.

        Cây phong bên sông cùng ánh đèn chài ngủ giấc buồn.

        Từ chùa Hàn Sơn ngoài thành Cô Tô,

        Nữa đêm tiếng chuông vang vọng đến thuyền khách.

Dịch thơ

Sương mờ, quạ giục ánh trăng phai,

Cây bến sầu mơ  ngọn lửa chài.

Ngoài ngõ Cô Tô chùa Núi Lạnh,

Nữa đêm chuông vọng tới thuyền ai.

Bu tạm chưa nói tới phần dịch xuôi và dịch thơ của bác hay hoặc dở. Chỉ lấy làm lạ tại sao cũng một cái chùa mà khi dịch xuôi bác theo nguyên tác gọi là “Chùa Hàn Sơn” tới khi dịch thơ bác lại gọi là chùa “Núi Lạnh”.  Tên chùa Hàn Sơn có trước khi Trương Kế làm thơ, đến nay tên gọi đó đã tồn tại trên 1300  năm. Với người đọc Việt Nam ba tiếng Hàn Sơn Tự gợi lên sự huyền ảo, kì bí, tăng ý vị bài thơ Phong kiều dạ bạc, vốn là tuyệt đỉnh văn chương của mọi thời, di sản văn minh nhân loại (3). Nếu cứ máy móc như bác thì Thủ đô Hà Nội phải gọi  thủ đô Trong Sông, Đại Nội của Huế phải gọi  Trong Lớn, cầu Bạch Hổ trên sông Hương phải gọi là cầu Hổ trắng, nghe nó trần trụi như cái xác không hồn.  Đến đây bu phải dẫn ra bài dịch tuyệt hay của Tản Đà để thấy ba tiếng Hàn Sơn Tự thánh thót như tiếng chuông.

Trăng tà, tiếng quạ kêu sương,

Lữa chài cây bến sầu vương giấc hồ.

Thuyền ai đậu bến Cô Tô,

Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn San.

* Với bài Trì thượng của Bạch Cư Dị  bác cũng thực hiện ba công đoạn.

Nguyên văn chữ Hán

池上

小 娃 撐 小 艇 
收 採 白 蓮 迴 
不 解 藏 蹤 跡 
浮 萍 一 道 開

Phiên âm ra quốc ngữ

Trì thượng

Tiểu oa sanh tiểu đĩnh, 
Thâu thái bạch liên hồi, 
Bất giải tàng tung tích, 
Phù bình nhất đạo khai

Dịch xuôi

Cô gái nhỏ bơi thuyền nhỏ.

Hái sen trắng chở theo.

Biết gì che dấu vết,

Mở lối giữa ao bèo

Dịch thơ

Gái nhỏ bơi thuyền nhỏ.

Hái sen trắng chở theo.

Biết gì che dấu vết,

Mở lối giữa ao bèo.

Đọc xong công trình của bác, bu tui đâm nghi ngờ nhà thơ Bạch Cư Dị. Thi sĩ xuất chúng được người đời gọi là “Thi tiên” như Bạch tiên sinh sao lại đi trách cô bé hái sen “Biết gì che dấu vết” vì đã “Mở lối giữa ao bèo”. Công việc cô ấy là bơi thuyền đi hái sen mang về, để vui chơi hoặc đưa cho bố mẹ theo sự sai phái của họ. Cái sự hái sen của cô bé chắc phải có một uẩn khúc chi đó khiến nhà thơ mới hỏi như vậy. Hóa ra bác Lưu viết sai chữ thâu trong câu “Thâu thái bạch liên hồi”. Viết sai thì dịch sai là chuyện hiển nhiên. Chữ thâu đúng của Bạch Cư Dị có tự dạng 偷(bộ nhân 亻) nghĩa là đánh xoáy, lừa lúc người ta sơ hở để lấy cắp mang về,  trong khi đó  bác lại viết chữ thâu  收  (bộ phộc 攴 ) với nghĩa là thu hoạch, thu gom. Cô bé kia còn là trẻ con (tiểu oa), đi hái sen  của ai đó là trò ngịch ngợm chưa đủ khôn ngoan để che dấu đường đi của thuyền trên ao bèo.

Để thấy ý nghĩa đúng của chữ thâu bu dẫn ra bản dich của Tàn Đà

Người xinh bơi chiếc thúng xinh

Bông sen trắng nõn trắng tịnh thó về

Hớ hênh dấu vết không che

Trên ao để một luồng chia ao bèo

Nhà thơ Tản Đà dịch “tiểu oa” là “người xinh” đọc nghe nhịp điệu, xuôi tai, chứ thực ra không sát ý nguyên tác bằng “Cô gái nhỏ bơi thuyền nhỏ” như bác đã dịch, ở chỗ này thì bác hoàn toàn đúng.   

(1)  Nhà xuất bản Thuận Hóa 1997.

(2)  Đúng là Độ Tang càn (Qua bến tang càn)

(3)  Bài phong Kiều dạ bạc của Trương Kế

được ghi vào sách  ALMANACH Những nền văn minh thế giới,  Nxbvhtt Hà Nội 1995