TẢN MẠN TRE

Thánh Gióng

Trong Facebook nhà Phan Khiêm, ông đạo diễn phim truyền hình Sói Đồng Hoang hỏi bu

Bác Bu Lu Khin có nhớ cái vụ câu đối mà em đưa vào phim BÍ THƯ  TỈNH  ỦY không. Đó là câu đối mà ông Ngô Đình Diệm vẫn treo trên đầu gường ngủ

"Vị xuất thổ thời tiên hữu tiết

Đáo lăng vân xứ dã hư tâm"

Thưa rằng bu tui không chỉ nhớ mà sau khi xem phim  Bí thư Tỉnh ủy đã viết TẢN MẠN TRE đăng trên blog Multiply, trên báo tết Quảng Bình. Nay tái bản có chữa lại, mời các bạn đọc và chỉ giáo

***

Cây tre đi vào huyền thoại và gắn bó với người Việt đã bao đời nay. Có lẽ phải từ thời Thánh Gióng nhổ tre phá tan giặc Ân, và hoàng tử Lang Liêu dùng lạt tre gói bánh chưng dâng vua Hùng. Đến thế kỷ 20 tre lại theo người ra trận. Gậy tre tầm vông theo bộ đội đánh Pháp. Chông tre của đồng bào Miền Nam đánh Mỹ. Măng tre đi vào bữa ăn người chiến sĩ, lá tre tươi nguỵ trang che mắt quân thù, lá tre khô được anh nuôi thay củi đun bếp. Sang thời hiện đại, đụng vào đâu trong gia đình người Việt cũng gặp tre. Từ cái đũa tre, tăm tre, nơm bát cá, cho đến cái chổi tre, quạt nan tre… Trong ẩm thực, con cháu nhà tre làm vui lòng bạn bè năm châu bốn biển bằng những thực đơn nhắc đến đã thấy ngon: Bún măng, măng xào củ hành, măng kho thịt. Tre đi vào văn hoá địa danh với những: Tỉnh Bến Tre , hồ Trúc Bạch, Bến Nứa, Trúc Lâm Yên Tử, Khe tre, Suối Lồ ô...Người Nhật xem mận, thông, và tre, là những cây báo điềm lành. Tre cũng là yếu tố chính trong hội họa đời Tống, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của Phật giáo Thiền.  Người Bamoun và người Bamiléké thuộc Ca mơ run (Phi châu)  gọi mỗi đốt tre là một nụ cười (Guis) - biểu tượng của niềm vui sống giản dị, không bệnh tật chẳng ưu tư (1). Thế nhưng, các nhà thông thái đã tốn khá nhiều giấy mực để bàn về cây tre. Cũng cái cây ấy nhưng khi này tre, khi khác trúc. Sách "Điển cố văn học" (2) ở trang 412 có câu: "chặt hết trúc trên núi Nam Sơn, chẻ thành tre cũng chẳng đủ để ghi tội ác Tuỳ Dượng Đế"(3). Hoá ra tre là mảnh nhỏ của trúc ?. Từ điển tiếng Việt ở trang 1028 ghi: "Trúc - tên gọi chung của các loài tre nhỏ, gióng thẳng". Thành ngữ "Trúc chẻ ngói tan" được từ điển này giải thích: "Vì thế quân địch mạnh như chẻ tre, đánh đến đâu quân đối phương tan rã đến đó". Vậy trúc chẻ ...tức chẻ tre! Trúc chẻ chữ Hán là phá trúc, mà phá trúc người ta dịch ra tiếng Việt là chẻ tre. Uyên bác như cụ Đào Duy Anh mà Trong từ điển truyện Kiều cũng gián tiếp đồng ý như thế. Sự oái oăm này chung quy do cái kho từ vựng của mỗi nước trái hèo nhau. Ngoài ra còn do trong văn chương của ta ngày xưa chữ tre không được dùng, chữ trúc không dược dịch. Tre (thanh bằng) không thể thay thế cho trúc (thanh trắc) được. Rốt cuộc các tác giả đã chọn cái hay nhưng tối nghĩa, thay cho cái đúng nằm ngoài vòng luật lệ. Thử tưởng tượng hai câu lục bát sau đây mà thay chữ trúc bằng chữ tre, đọc lên sẽ ngang như cua bò.

Thu ăn măng trúc, đông ăn giá

Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao

(Nguyễn Bỉnh Khiêm)

Miệng ăn măng trúc, măng mai

Những giang cùng nứa lấy ai bạn cùng

(ca dao)

Nguyễn Trãi viết Bình Ngô đại cáo bằng chữ Hán, ông buộc phải dùng chữ trúc trong hai câu:

Quyết Đông hải chi thuỷ, bất túc dĩ trạc kỳ ô

Khánh Nam sơn chi trúc , bất túc dĩ thư kỳ ác

Cụ Bùi Kỷ không thể biến trúc thành tre mà phải dịch:

Tát cạn nước Đông Hải, không đủ rửa vết nhơ

Chặt hết trúc Nam Sơn, không đủ ghi tội ác

 Với người Việt, cây tre còn là biểu tượng cho tinh thần đoàn kết dân tộc, "bụi tre che tứ phía". "Tre già măng mọc" là thế hệ trước nằm xuống, thế hệ sau vươn lên giữ cho trường tồn nói giống . Đã có chiến sĩ hy sinh trong trận chiến với tư thế đứng tựa vào cây rừng, miệng chưa tắt hết nụ cười, như cây tre cuối đời còn gửi vào trời đất chùm hoa duy nhất màu vàng rơm lúa. Trong văn chương dân gian nói về cây tre hay nhất có lẽ là câu đối

Vị xuất thổ thời tiên hữu tiết

Đáo lăng vân xứ dã hư tâm

(未 出 土 時 先 有 節

到 崚 雲 處 也 虚 心)

Chưa mọc lên khỏi mặt đất đã có đốt

Chạm đến mây trời ruột vẫn rổng không

Dân gian nói tre mà chính là nói người. Một thứ người siêu việt vừa dân tộc vừa nhân loại. Chủng tộc tre cũng có nam có nữ, có tre đực tre cái. Tre biết nghe, chả thế mà người đời nhắc nhau "bụi tre có lỗ tai", liệu mà giữ mồm giữ miệng. Biết nghe thì phải biết nhìn để mà phân biệt, để mà đối xử. Mắt tre được cho là một thứ tuệ nhãn nhìn thấu suốt triết lí sâu xa. Lại có tre bánh tẻ đi vào ca dao, tôn vinh tình yêu con người

Lạt này gói bánh chưng xanh

Cho mai lấy trúc cho anh lấy nàng

Chưa ai nói đến miệng tre bao giờ nhưng " tiếng tre kẻo kẹt thì một vài bậc hiền minh coi là tiếng hiệu của sự thông tuệ" (4) Cho nên cái cơ thể tre bé bỏng kia chưa nhú lên khỏi mặt đất (vị xuất thổ thời) đã hàm chứa hình hài một cơ thể hoàn chỉnh (tiên hữu tiết). Đấy chính là cái nhìn "nhân chi sơ tính bản thiện" của ông cha ta trong bài học làm người. Cây tre chỉ hút tinh đất, khí trời, và ánh sáng mà lớn lên và  tu luyện cho đến lúc chạm đến xứ mây (đáo lăng vân xứ) của ngài Lão Tử thì rổng không thân mình. Đến đây thì Phật và Lão gặp nhau   cùng  “thoát ra ngoài các cơn lốc hình ảnh, các ham muốn và cảm xúc, thoát ra khỏi bánh xe các cuộc đời phù du, để chỉ còn cảm thấy niềm khát khao cái tuyệt đối" (5) .

Câu đối 14 từ Hán Việt, dịch ra 16 chữ Quốc ngữ chỉ nói về giống tre của xứ sở. Và những ai học hết sách thánh hiền, thông tuệ thiên kinh địa nghĩa, liệu có đáng nghiền ngẫm thêm bài học về cây tre không ??

-----------------------------------

(1) (4) (5): Sách Biểu tượng văn hoá thế giới của Jean Chevalier và Alain gheerbrant nxb Đà Nẵng, trường viết văn Nguyễn Du 1997. Bamoun và Bamiléké là những vùng đất thuộc Cameroun, châu phi.

(2) Điển cố văn học: Nhà XBKHXH- Hà Nội 1977 Đinh Gia Khánh chủ biên

(3) Tuỳ Dượng Đế: Sách "Điển cố văn học" có thể nhầm, vì Tuỳ Thư quyển 3 gọi tên nhân vật này là Tuỳ Dạng Đế Dương Quảng (569-618 )- vị Hoàng Đế thứ 2 của triều Tuỳ, cực kì xa hoa và dâm đảng, bị những kẻ nổi dậy thắt cổ chết tháng 3 năm thứ 14 (618)